دره بامیان افغانستان و دیدنیهای تاریخی آن

دره بامیان محصور میان کوههای هندوکش و واقع در ارتفاعات مرکزی افغانستان بر بستر حوضچه ای بزرگ و دراز که با کوهها و دره های صخره ای و سنگی در شمال هم مرز است، نمودار میگردد.

از پیش از دوران هخامنشیان تا پایان دوره ایشان محوطه بامیان متاثر از آموزشهای دین زرتشت بود. در سال دویست و شصت و یک پیش از زایش مسیح، آشوکا حکمران هند راهبی را به نواحی باختری هند فرستاد تا آئین بودایی را گسترش دهد. اینگونه بود که راهبی بنام مهاراکیتا به منطقه فعلی بامیان رسید و آنجا به تبلیغ دین خویش پرداخت. این واقعه پیش از بوجود آمد دولت هشتاد ساله سلوکی یا با دیگر نام سلسله یونانی – باختری بود که مناطق سغد و باختر و شمال شرق افغانستان را در اختیار داشت.

سلوکیها در این منطقه برای مقابله فرهنگی با فرهنگ و اسطوره های زرتشتی منطقه در کنار گسترش فرهنگ یونانی راه را برای پیشرفت فرهنگ سانسکریتی نیز هموار کردند. از اینرو راهبان بودائی میتوانستند بدون هیچگونه تعرضی به تبلیغ ملایم دین خود بپردازند.

سکاهایی که از ناحیه شمال سیردریا یعنی تخار میآمدند سلوکیان و دولت باختر را پس راندند و خود  قدرت را در دست گرفتند و در نواحی کابل و سند مسکون گشتند و سلسله پادشاهان محلی کوشانی را بنیاد نهادند. اینکه آیا اینها همان تورانیهای نامبرده شده در شاهنامه استاد طوس هستند و یا نه را بایستی بررسی نمود. من شخصا چنین نپندارم. شواهد دیگری حتی از خود شاهنامه در دست هستند که چیز دیگری میگویند. روزی در موردش خواهم نوشت. بهر روی، در مجاورت ایشان اشکانیان بقدرت رسیدند و جنگ میان ایندو تا حدی اجتناب ناپذیر مینمود. اشکانیان چون خود تا حدودی از همان منطقه میآمدند پذیرششان از سوی بومیان ناحیه با مشکلی مواجه نشد. پس از اشکانیان ساسانیان آمدند. در آغاز ساسانیان نیز با نواحی شرقی کشور خود مشکلی نداشتند زیرا بر مذهب خویش پایفشاری بی منطق نمیکردند. پادشاهان محلی کوشانی هم در ازای آن  به گاه اردشیر پاپکان بنیانگزار دودمان ساسانی فرستاده بسویش فرستادند و تابعیت خود را اعلام کردند.

کوشانیان بمناسبت قرار گرفتن بر سر راه جاده ابریشم به ثروت زیادی دست یافتند و تعامل مذهبی ایشان باعث گردید تا در کنار مراکز دینی زرتشتی مانند سرخ کتل مراکز دینی بودایی مانند هده بوجود آیند. نخستین بار در هده بود که زمینه های ساخت مجسمه های بودایی فراهم میگشتند.  مغان زرتشتی دربار ساسانی  را این امر خوش نیامد  تا اینکه مغان متعصب دربار ساسانی کارها را از حد گذراندند و مردمان نواحی گوناگون ایران مانند ارمنستان و مردم شرق ناراضی گشتند.

در شرق این نارضایتی به پدید آمدن سلسله کوشانیان منجر گشت که برای ضدیت با مغان متعصب زرتشتی دستگاه حکومت ایرانشهر هم که شده، راه را به کلی برای ورود دین بودائی باز نمودند و حتی برخی از پادشاهانشان به این دین گرویدند. دودمان کوشانی که تا پیش از جدلهای مذهبی خود را بخشی مهم از ایرانشهر میدانست، سرانجام در پی کشمکشهای دینی که هر دو طرف را ضعیف و از یکدیگر دورکرد، در سده سوم میلادی بدست ساسانیان برافتاد. نتایج  این کشمکشها و تنشها تا به امروز خود را به اشکال دیگر نشان میدهند.

                                  یک اثر یونانی - بودایی از هده، شاهزاده ای بهمراه فرزندش

در کنار این تنشهای سیاسی و جهش بسوی قدرت دینها، آثار و هنرهای  فرهنگی هنرمندان و هنروران به آرامی کار خودشان را میکردند از آنجمله نیز یکی ساختن مجسمه های بودایی بامیان بود.

هر چند که این مجسمه ها را بودایی میخوانند اما تاثیر دیگر فرهنگها بر آنها کاملا مشهود و نمایان بود. پوشاک مجسمه ها سبک یونانی داشتند و نامهای نخستین و عنوانهای آنها بکلی تاثیر فرهنگ زرتشتی و ایرانی را نشان میدهند. این دو مجسمه در دره بامیان قرار داشتند. دره بامیان محل اجتماع و تلفیق و تلاقی فرهنگها بود.

چشم انداز فرهنگی و باستانی این دره از هشت سایت جداگانه ولی پی در پی داخل دره و انشعابات آن تشکیل شده است. از مدتها تلاش مسئولان و کارگزاران محلی و مرکزی بر اینستکه این هشت سایت را به ثبت دایمی میراث جهانی یونسکو برسانند و با وجود دشواریها و کمبودها و شرایط سخت حاکم بر افغانستان، دست از این تلاش برنداشته اند. برای نیل به این مقصود حدود سیصد هکتار از زمینهای اطراف این هشت سایت را از صاحبانشان خریداری و مناسب کردند و از ایجاد مراکز تجاری بیرویه نیز در منطقه جلوگیری بعمل آوردند.

در میان صخره های بامیان که در دویست و سی کیلومتری شمال غربی شهر کابل قرار دارند، در ارتفاع  2500 متری  دو مجسمه بزرگ بودا  (صلصال ۵۵ متر و شهمامه یا شهبانو ۳۸ متر) از سده ششم میلادی و اشکافهای آن قرار داشتند که در سال 2001 توسط طالبان تخریب گردیدند. یونسکو این کنش طالبان را دهشت فرافگنی فرهنگی و تاریخی نامید. نخستین بار تخریب مجسمه های بودا در زمان قتبیه بن مسلم که از سرداران حجاج بن یوسف ثقفی برای گشودن نواحی خوارزم بود صورت گرفت. در آن زمان بخش بالای چهره های صلصال و شهمامه را تا به نیمه بریدند. پیش از آن چهره های مجسمه ها با زر و گوهر تزئین شده بودند.  بگفته ابوریحان بیرونی قتبیه هرکس را که از اخبار گذشتگان آگاهی میداشت از دم تیغ میگذراند.

مجسمه های بودا و غارهای دره بامیان که بعنوان بخشی از مکتب هنری قندهار شناخته میشوند و نماینده برجسته هنر بودایی در منطقه آسیای مرکزی هستند که در اوج قدرت امپراتوری کوشانها و با کمک و راهنمایی راهبان بودایی محل ساخته شده اند.

بقایای هنری و معماری از دره بامیان که یک مرکز مهم بودایی بر روی جاده ابریشم بود، گواهی استثنایی برای تبادل فرهنگ هندی – هلنی – رومی و ساسانی که با اضافه شدن نفوذ فرهنگ اسلامی به آن و توسعه اش مبدل به بیان یک نظریه هنری خاص به نام مکتب قندهار گشته است.

دره بامیان نمونه برجسته یک چشم انداز فرهنگی را نشان میدهد که در آن دورانهای مختلف تاثیر گذاری فرهنگ بودایی بنمایش گذاشته شده است.

در اشکافها و سوله های مجسمه های بودا تعداد زیادی از صومعه ها و امکنه مقدس بودایی بموازات کوهپایه قرار داشتند که از سده های سه تا پنج میلادی باقی مانده بودند. در چند تا از این غارها و اشکافها که بعضا نیز با یکدیگر مرتبط میباشند، نقاشیهایی از بوداهای نشسته وجود دارند.

همچنین در دره بامیان و رگه های انشعابی آن یعنی در سه کیلومتری جنوب شرقی صخره های مجسمه های بودا، گروه دیگری از غارها و از آنجمله غارهای دره ککراک وجود دارند.

در چند غار از این صدها غار که قدمت آنها به سده های شش تا سیزده میلادی بازمیگردد، پایه های یک مجسمه بودای ایستاده ده متری که با رنگ نیز تزئین شده از دوران امپراتوری ساسانیان وجود دارد.

در امتداد دره فولادی و تقریبا دوکیلومتری جنوب غربی صخره های مشهور دره بامیان نیز غارهای قولی اکرم و لالای غمی با ویژگیهای منحصر بفرد تزئینی خود وجود دارند.

در مرکز بستر دره  واقع در جنوب صخره های بزرگ، بازمانده شهر غلغله قرار دارد که از سده ششم تا دهم میلادی مسکونی و آباد بود. این خود نمایانگر این میباشد که بامیان بعنوان توقفگاهی مهم و اصلی بر روی جاده ابریشم که از چین و هند بسوی باکتریای باستان میرفت، تلقی میگشته.

بسوی شرق که بیشتر پیش رویم، بموازات دره بامیان باقیمانده حصارهای قلاع کافری الف و ب را میابیم که متعلق به سده های ششم تا هشتم میلادی میباشند.

بازهم بیشتر بسوی شرق آن (پانزده کیلومتری شرق صخره های بامیان) بقایای شهر ضحاک قرار دارد، جاییکه سلسله های پس از اسلام غزنویان و غوریان از سده دهم تا سیزده میلادی حکومت میکردند.

چشم اندازهای فرهنگی و بقایای باستانی دره بامیان نشاندهنده سیر پیشرفتهای هنری و مذهبی منطقه باخترباستان از سده یکم تا سیزدهم میلادی و پذیرفته شدن تاثیرات فرهنگهای گوناگون در مکتب هنر بودایی قندهار میباشد.

وجود صومعه های متعدد و پناهگاههی مذهبی بودایی و همچنین سازه های تدافعی سبک اسلامی  شاهد این مدعا میباشند که در اینجا تبادلات فرهنگی بزرگی میان فرهنگهای هندی – هلنی – رومی – ساسانی و اسلامی انجام گرفته است.

سایت باستانی دره بامیان همچنین یک گواه تاریخی است. دره بامیان نمادی بیاد ماندی و بزرگ از بودیسم غربی میباشد وسده های زیادی دره بامیان یک مرکز مهم زیارتی بود.

ظاهرا در دوران زمین شناسی  اولیگوسن / میوسن (تقریبا ۲۴ میلیون سال پیش) دره بامیان بصورت یک حوضچه میانکوهی غربی به شرقی، بموازات گسل اصلی هرات و براثر رانش های بزرگ زمین بوجود آمده است. این حوضچه سپس با سنگها و مواد فروافتاده از کوهها و سنگهای آتشفشانی و ملاتهای زیرزمینی که بتدریج بطرف سطح زمین بحرکت درآمده بودند، پرشد.

بهمین جهت نیز هر دو بودا از جنسهای گوناگونی ساخته شدند که مختصات سنگ شناسی / استاتیک مربوط به خود را دارند.

بخش پائین صخره عمدتا از سنگ سیلت است با دو مجموعه اصلی ناپیوستگی که به فاصله هر بیست تا چهل سانتیمتری تکرار میشوند.

بخش میانی عمدتا از سنگ کنگلومراست که خوب منسجم و بهم فشرده و سیمانی شده  با ناپیوستگیهای محدود که بموازات سطح شیب دیواره کشیده شده اند.

مهمترین علل فرسایش ژئومورفولوژی ناحیه عبارتند از : نفوذ آب، فرسایش خاک، بازشدن تدریجی ناپیوستگیها در بخش بیرونی پرتگاه، همچنین جداشدن و افتادن بلوکهای جدا شده در امتداد دیواره های صخره و بهنگامیکه باران میآید  گل و لای نیز در این منطقه بحرکت درآمده و دربالا جمع میگردد .نشانه آن انباشته شدن بخش بزرگی از رسوبات در بالاست.