پانزدهم سپتامبر، زادروز دانشمند بزرگ ابوریحان بیرونی

ابوريحان محمد بيروني دانشمند بزرگ ايراني15 سپتامبر 973 ميلادي درمنطقه خوارزم كه در قلمرو دولت سامانيان بود به دنيا آمد. طبق تقویم میلادی قدیم (ژولیان)، بيروني پنجم سپتامبر آن سال متولد شده بود. زادگاه او كه در آن زمان روستاي كوچكي بود بعدا به «بيروني» تجديد نام داده شده است. بيروني كه 75 سال عمر كرد 13 دسامبر سال 1048 ميلادي (22 آذر) در شهر غزنه (افغانستان امروز) وفات يافت. (برگرفته شده از روزنامک).

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی ریاضیدان، ستاره شناس، تقویم شناس، هندشناس، انسان شناس و تاریخ نگار برجسته سده چهارم و پنجم هجری میباشد.  جرج سارتن  در کتاب تاریخ علم، بیرونی را بزرگترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگترین دانشمندان همه اعصار و پدر علم انسان شناسی و هندشناسی مینامد. برخی از دانشگاههای جهان به بیرونی لقب  " استاد جاوید" را داده و نام او را بر سردر دانشگاههای خویش نصب نموده اند.

بیرونی پیوسته در طلب علم کوشید. فقيه ابوالحسن علي گويد : (‌ آنگاه كه نفس در سينه او به شماره افتاده بود بر بالين وي حاضر آمدم. در آن حال پرسيد : حساب جدات فاسده را كه وقتي مرا گفتي - بازگوي كه چگونه بود؟ گفتم اكنون چه جاي اين سوال است؟ گفت اي مرد كدام يك از اين دو بهتر؟ اين مساله را بدانم و بميرم يا نادانسته و جاهل در گذرم؟ و من آن مساله بازگفتم - فرا گرفت و از نزد وي بازگشتم و هنوز قسمتي از راه را نپيموده بودم كه شيون از خانه او برخاست).

ابوریجان محمد در کودکی برای یک دانشمند یونانی گیاهان، دانه ها و میوه ها را گردآوری میکرد و از همان زمان به مطالعه در امور طبیعت علاقه مند گشت.  بیرونی سالهای نخست زندگی خویش را در خوارزم نزد ابونصر منصور بفراگیری علوم گذراند. بیست و پنج ساله بود که بسفر کردن پرداخت. ابتدا به خراسان رفت و سپس بخدمت قابوس بن وشمگیر در مازندران درآمد و کتاب نامی خود آثار الباقیه را بنام قابوس تالیف کرد. آنزمان بیرونی بیست و هشت ساله بود. او پس از دهسال بخوارزم بازگشت و از آنجا پس از آنکه لشکریان محمود غزنوی به فتح  غزنین نایل گشتند، محمود او را به غزنی فراخواند. سلطان محمود متعصب  بواسطه صراحت لهجه و استقلال اندیشه و حقیقت دوستی بیرونی از او خوشش نمیآمد ولی داشتن دانشمندان و سخنوران و هنرمندان نامی را در دربار خود ضروری میدانست.  بیرونی  بهمراه لشکریان محمود حتی تا هند رفت و در آنجا با شماری از دانشمندان و علمای هندی آشنا گردید و با ایشان به مبادله افکار پرداخت و زبان سانسکریت را آموخت. در کنار این زبان بیرونی به زبانهای عربی، یونانی و فارسی هم  تسلط داشت.

بیرونی دقّت و اصابت نظر خویش را مدیون مطالعات فلسفی بود، امّا او در فلسفه  پیرو روش متعارف عهد خویش یعنی آن روش که به وسیله کندی  و  فارابی  و نظایر آنان تحکیم و تدوین شده بود نبود؛ بلکه به باورهای ویژه و روش جداگانه و ایرادات خود بر ارسطو  ممتاز است، وی همچنین از آثار فلسفی هندوان کتبی چون «شامل» را به عربی ترجمه نمود. ناگفته نیز نماند که سلطان محمود رابطه چندان خوبی نیز با بیرونی نداشت هرچند که خود به غزنی فراخوانده بودش.

پس از سلطان محمود، بیرونی در دربار پسرش سلطان مسعود باقی ماند و کتاب قانون مسعودی را بنام او نبشت. که کتابیست شامل یازده بخش در مورد نجوم. بیرونی در آنزمان بوضوح از گردش زمین بدور محور خویش سخن گفته است.

بیرونی در هشتم آوریل سال 1019 میلاد خورشید گرفتگی را از بالای کوه لغمان در افغانستان رصد کرد و ماه گرفتگی همان سال را در غزنی مطالعه نمود. روش علمی که بیرونی برای کارهای خود برگزیده بود را سر فرانسیس بیکن انگلیسی شش سده بعد بکار گرفت.

شادروان علي اكبر دهخدا درباره ابوريحان بيروني و آثار او مي گويد :

در هزار سال پيش برد و تسطيح از تسطيحات چهار گانه كره متفطن گشتن - نوع چاه آرتزين كشف كردن - به استخراج ( جيب درجه واحد {سينوس يك درجه }) توفيق يافتن- بالاتر از همه بناي علوم طبيعي بر رياضي نهادن و قرنها پيش از بيكن براي حل معضلات علمي و فني متوسل به استقرا شدن و صدها سال مقدم بر كپرنيك و گاليله در مسمع  مرآي پادشاهي چون محمود در عقيده متحرك بودن زمين اصرار ورزيدن - براي معرفت اجمالي در اين داهي كبير كافي است .

از آثار بیرونی میتوان از :

  تحقيق ماللهند : موضوع اين كتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نيز گزارشي از سفر به هند است. بیرونی در این كتاب به شرح و توصیف دین و فلسفه هند ، نظام طبقاتی ( طبقه اجتماعی موروثی در هند ) و آداب و رسوم ازدواج در هند پرداخته است . او همچنین قبل از اینكه وضعیت جغرافیایی این كشور را مورد بررسی قرار دهد ، دستگاههای نگارش و اعداد هندی ها را مطالعه كرد . علاوه بر این ، بیرونی در این كتاب به ستاره شناسی ، اخترگویی و سالنامه هندی ها اشاره كرده و مواردی را پیرامون این سه موضوع مورد بررسی و تحقیق قرار داده است. جالب اینستکه دانشمندان هندی نخست به بیرونی که با لشکریان محمود به هند آمده بد با دیده تردید مینگریستند اما او توانست که اعتماد ایشان را جلب نموده و با دادن میهمانی و دعوت نمودن ایشان و ترتیب جلسات گوناگون راه مبادله افکار و مناظره با ایشان را باز نموده و بدینوسیله مطالعات عمیقی در رسوم و پیشینه آنان نماید.

  قانون مسعودي : كتابي است در نجوم اسلامي شامل يازده بخش. در اين كتاب بخشهايي مربوط به مثلثات كروي و نيز زمين و ابعاد آن و خورشيد و ماه و سيارات موجود است.

  التفهيم لاوايل صناعت التنجيم : اين كتاب نيز در نجوم و به فارسي نوشته شده است و براي مدت چند قرن متن كتاب درسي براي تعليم رياضيات و نجوم بوده است.

بیرونی کتاب دانشنامه خود را به نام سلطان مسعود غزنوی حاکم وقت کرد، ولی هدیه او را که سه بار شتر سکه نقره بود نپذیرفت و به او نوشت که که کتاب را به خاطر خدمت به دانش و گسترش آن نوشته‌است، نه پول.

  الجماهر في معرفه الجواهر : بيروني اين كتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تاليف كرد و موضوع كتاب معرفي مواد معدني و مخصوصا جواهرات مختلف است. ابوريحان در اين كتاب فلزات را بررسي كرده: و نوشته است . او نظريات و گفته هاي دانشمنداني مانند ارسطو اسحاق الكندي را درباره حدود سيصد نوع ماده معدني ذكر كرده است .

  صيدنه اين كتاب درباره مواد شيميايي و خواص و طرز تهيه آن ها نوشته شده است.

  آثار الباقيه عن القرون الخاليه (اثرهاي مانده از قرن هاي گذشته ) ابوريحان در اين كتاب مبدا تاريخ ها و گاه شماري اقوام مختلف را مورد بحث و بررسي قرار داده است. از جمله اين اقوام - ايرانيها - يونانيها - يهوديها - مسيحيها عربهاي زمان جاهليت و عربهاي مسلمان نام برده و درباره اعياد هر يك به تفصيل سخن گفته است. اين كتاب را مي توان نوعي تاريخ اديان دانست.

نام برد. او همچنین چگال سنج را تعیین وزن مخصوص اجرام اختراع نمود. با این دستگاه ها امكان داشت ،  حجم آبی را كه بر اثر انداختن جسمی در آن جابه جا می شود اندازه گرفت . بیرونی با این روش ، توانست وزن مخصوص هجده  فلز و سنگ گرانبها را به دست بیاورد . وزن مخصوص هایی كه بیرونی به دست آورده بود به آنچه امروز دانشمندان به دست می آورند بسیار نزدیك است . مثلا بیرونی وزن مخصوص طلا  را  نوزده  و وزن مخصوص سنگ لاجورد را 91/3 معین كرد .

وزن مخصوص این مواد را  امروز به  ترتیب  3/19  و 91/3  معین كرده اند . بیرونی  یك كتاب  به زبان فارسی  با نام " التفهیم " ،  نوشته است در این كتاب برای همه اصطلاح های نجومی كه در آن زمان به زبانی عربی بود ، برابرهای فارسی آورده است .

بیرونی با نوشتن این كتاب راه را برای به كار گرفتن واژه ها و اصطلاح های علمی در زبان فارسی باز كرد .  او كوشید تا موضوع های دشوار دانش اختر شناسی را برای ایرانیانی كه با زبان عربی آشنا نبودند توضیح دهد . بیرونی با ابوعلی سینا که در اصفهان میزیست همدوره بود و ایندو باهم مکاتبه و تبادل نظر فراوان داشتند.

 یک طراحی از کتاب فارسی بیرونی. در این نمایه، شماری از گام‌های ماه به تصویر کشیده شده‌است در تمبری از گینه بیسائو