دو پهلوان داستان ما نیز بی درنگ و تاملی به کنش پرداختند. کنش بی درنگ معمولا یعنی کنش بدون اندیشیدن کافی. دو پهلوان ما شب هنگام به لشکر خویش بازگشتند و نبرد را به فردا واگذاشتند. رستم پس از نبرد روز نخست دیگر چندان از نتیجه نهایی نبرد مطمئن نبود و از اینرو به برادر خویش زواره که نزد او آمده بود گفت:
زواره بیامد خلیده روان که چون بود امروز بر پهلوان؟
ازو خوردنی خواست رستم نخست پس آنگه ز اندیشگان دل بشست
چنین راند پیش برادر سخن که بیدار دل باش و تندی مکن
به شبگیر چون من به آوردگاه روم پیش آن ترک آوردخواه
بیاور سپاه و درفش مرا همان تخت و زرینه کفش مرا
همی باش بر پیش پرده‌سرای چو خورشید تابان برآید ز جای
گر ایدون که پیروز باشم به جنگ به آوردگه بر نسازم درنگ
و گر خود دگرگونه گردد سخن تو زاری میاغاز و تندی مکن
مباشید یک تن برین رزمگاه مسازید جستن سوی رزم راه
یکایک سوی زابلستان شوید از ایدر به نزدیک دستان شوید
تو خرسند گردان دل مادرم چنین کرد یزدان قضا بر سرم
بگویش که تو دل به من در مبند که سودی ندارت بودن نژند
کس اندر جهان جاودانه نماند ز گردون مرا خود بهانه نماند
بسی شیر و دیو و پلنگ و نهنگ تبه شد به چنگم به هنگام جنگ
بسی باره و دژ که کردیم پست نیاورد کس دست من زیر دست
در مرگ را آن بکوبد که پای باسپ اندر آرد بجنبد ز جای
اگر سال گشتی فزون ازهزار همین بود خواهد سرانجام کار
چو خرسند گردد به دستان بگوی که از شاه گیتی مبرتاب روی
چیزیکه این ابیات به خواننده خود می دهند همانا حس عدم اطمینانی است که در رستم وجود دارد. او بخوبی حس می کند که این حریف بهیچ وجه بمانند حریفان پیشین او نیست.
می خواهم اینجا کوتاه به چیز دیگری اشاره کنم که با موضوع داستان و اسطوره رستم و سهراب ربطی ندارد. فردوسی می نویسد که از شاه گیتی مبرتاب روی یعنی روی بر متاب. این گویش را دوستان افغانی و تاجیک هنوز حفظ کرده اند و در جای خود زیبا هم می باشد. برای مثال به نیا از مصدر آمدن می گویند نبیا. کلا برای راحت تر فهمیدن بسیاری از نبشته های فردوسی و بلخی، آشنایی با گویش افغانی و تاجیکی بسیار کمک کننده است بخصوص آنکه برخی واژه های نا آشنا و یا فراموش گشته برای ایرانیان در میان دوستان افغانی و تاجیک هنوز هم جاریست.
باری برگردیم به داستان رستم و سهراب. در مورد ابیات بالا نیازی نیست که چیزی بدان بیفزایم. نگرا نی رستم از نتیجه جنگ کاملا مشخص است. جهان پهلوان اطمینان همیشگی را ندارد. تنها چیزی که در ابیات بالا جلب توجه می کنند همانا توصیه رستم به برادرش می باشد در مورد آرام کردن مادرش اگر رستم جان سالم از میدان بدر نبرد.
در مورد رودابه پس از ازدواج با زال و زاییدن رستم ما چیز زیادی در شاهنامه نمی خوانیم بجز در دو مورد کلی که هر دو مورد نیز عشق فراوان و بلکه بی نهایت رودابه کابلی به فرزندش رستم را می رساند. یکی در همین داستان که رستم با شناختی که از مادر خود دارد و احتمال مرگ خود را نیز زیاد می بیند، سفارشش را به برادرش می کند که او را دلداری دهد.
دیگر اینکه به هنگامیکه رستم واقعا کشته می شود و خبر به رودابه می رسد و او نخست یک هفته تمام دست از خوردن و نوشیدن می کشد تا اینکه چشمانش بینایی خود را از دست می دهند ولی او به نخوردن خود ادامه می دهد تا اینکه پس از گذشت هفته ای دیگر دیوانه می گردد و از شدت گرسنگی و شیدائی روزی ماری می بیند و میخواهد که سرش را بخورد. خدمتگاران فرا رسیده و او را به جائی برده و خوردنی در برابرش می نهند و او فراوان می خورد و از هوش می رود. پس از گذشت زمانی به هوش می آید و زال را بر بالین خود می بیند که در غم او نشسته است. رودابه کمی با زال گفتگو می کند و سرانجام نیز با نیایش بدرگاه ایزد برای روان پسرش رستم از دنیا می رود.
هر دو مورد گواهی بر خانواده دوستی شخصیت های شاهنامه می دهند و نشان می دهند که شخصیت های شاهنامه بجز جنگیدن، دلبستگی ها و دلنگرانی های دیگری هم داشتند که در وحله اول بچشم نمی آیند مگر اینکه در آنها دقیق شویم.
باری فردای آنروز دو پهلوان به سوی میدان می روند و روزگار باز چیزی در دلشان می افکند ولی همان اجبار به کنش بدون درنگ از یک سو و خیانت هومان از سوی دیگر آخرین امیدها را برای آشنا گشتن پدر و پسر بر باد می دهند.
چو خورشید تابان برآورد پر سیه زاغ پران فرو برد سر
تهمتن بپوشید ببر بیان نشست از بر ژنده پیل ژیان
کمندی به فتراک بر بست شست یکی تیغ هندی گرفته بدست
بیامد بران دشت آوردگاه نهاده به سر بر ز آهن کلاه
همه تلخی از بهر بیشی بود مبادا که با آز خویشی بود
وزان روی سهراب با انجمن همی می گسارید با رود زن
به هومان چنین گفت کاین شیر مرد که با من همی گردد اندر نبرد
ز بالای من نیست بالاش کم برزم اندرون دل ندارد دژم
بر و کتف و یالش همانند من تو گویی که داننده بر زد رسن
نشانهای مادر بیابم همی بدان نیز لختی بتابم همی
گمانی برم من که او رستمست که چون او بگیتی نبرده کمست
نباید که من با پدر جنگ جوی شوم خیره روی اندر آرم بروی
بدو گفت هومان که در کارزار رسیدست رستم به من اند بار
شنیدم که در جنگ مازندران چه کرد آن دلاور به گرز گران
بدین رخش ماند همی رخش اوی ولیکن ندارد پی و پخش اوی
پیش از آنکه ادامه دهم نظر خواننده را یکبار دیگر به بیت نباید که من با پدر جنگ جوی جلب می کنم که در آن بوضوح عدم تمایل سهراب به جنگ با پدر نمایان است. روز بعد با برآمدن آفتاب دو پهلوان جامه جنگ بر تن کرده و به میدان باز می گردند و دو سپاه نظاره گر آنها.
به شبگیر چون بردمید آفتاب سر جنگ جویان برآمد ز خواب
بپوشید سهراب خفتان رزم سرش پر ز رزم و دلش پر ز بزم
بیامد خروشان بران دشت جنگ به چنگ اندرون گرزهٔ گاورنگ
ز رستم بپرسید خندان دو لب تو گفتی که با او به هم بود شب
که شب چون بدت روز چون خاستی؟ ز پیگار بر دل چه آراستی؟
ز کف بفگن این گرز و شمشیر کین بزن جنگ و بیداد را بر زمین
نشنیم هر دو پیاده به هم به می تازه داریم روی دژم
به پیش جهاندار پیمان کنیم دل از جنگ جستن پشیمان کنیم
همان تا کسی دیگر آید به رزم تو با من بساز و بیارای بزم
دل من همی با تو مهر آورد همی آب شرمم به چهر آورد
همانا که داری ز گردان نژاد کنی پیش من گوهر خویش یاد
بدو گفت رستم که‌ای نامجوی نبودیم هرگز بدین گفت‌وگوی
ز کشتی گرفتن سخن بود دوش نگیرم فریب تو زین در مکوش
سهراب چند بار نشان می دهد که با رستم میل به جنگ ندارد زیرا چیزی بر دلش افتاده. رستم از طرف دیگر بیمش از باختن بیشتر شده و در این بیم کمتر به خود و بیشتر به دیگران فکر می کند. اینرا از گفتگویش با زواره برادرش بخوبی می توان دریافت. او به جایی رسیده که هراسناک پایان نبردش با سهراب است و برای بیرون آمدن از این هراس راهی نمی بیند جز در نبرد به پایان راه رسیدن و معلوم گشتن نتیجه نبرد. رستم می داند که نام رستم بر دل تورانیان وحشت می افکند و از اینرو با خود می اندیشد که اگر من جنگ را با سهراب ببازم بجز مرگ خودم چه خواهد شد؟ و چون از آنچه خواهد شد بیمناک است به برادر می گوید اگر کشته شدم درنگ مکن و سپاه را با خود بردار و به سمت زاولستان برو. او ولی نمی خواهد هم که ترس تورانیان بکل پس از مرگ او ریخته شود و از اینرو از معرفی کردن خودش به چنین هماورد پهلوانی سر باز می زند. بخاطر همین هم زمانیکه سهراب از او دوباره درخواست می کند که نژاد خویش را بگوید، به تنها چیزی که فکر نمی کند احتمال پدر و پسری ایندو است. از اینروست که می گوید:
نه من کودکم گر تو هستی جوان به کشتی کمر بسته‌ام بر میان
بکوشیم و فرجام کار آن بود که فرمان و رای جهانبان بود
از اینجای داستان را همه گی خوب می دانند. نبرد دو پهلوان و زمین زدن سهراب رستم را و نیرنگ رستم برای کشته نشدن بدست سهراب و جوانمردی سهراب و نبرد دوباره و زمین زدن رستم سهراب را و تیغ بر پهلوی او زدن. اینها را بیشتر خوانندگان و راویان داستان رستم و سهراب بخوبی می دانند و از اینرو من تکرارش نمیکنم. ضمن اینکه زیبایی و قدرت کلام فردوسی در تشریح و بازگویی این داستان اسطوره ای چنان زیباست که به جای دوباره نوشتن و تعبیرش، بیشتر دوست دارم از خواننده این سطور درخواست نمایم به خود شاهنامه مراجعه کند تا ژرفای بی پایان آنرا بیازماید. در اینجا و در این رابطه تنها آرزو می کردم که کاش خوانندگان و راویان داستان رستم و سهراب به ماجراهای پیش و پس از این نبرد هم به همان اندازه دقت می کردند و آنها را بهم ربط می دادند. در آنصورت داستان از حالت جنگ میان پسر و پدر که مطلوب خیلی هاست خارج شده و نگرشی اسطوره ای و فلسفی بر این داستان مسلط گشته و نتایج دیگری از آن گرفته می شدند.
سهراب بدست پدر کشته می شود بدون اینکه ایندو هنوز بدانند با چه کسی در نبرد بودند. باز اینجا بایستی به نحوه گفتن فردوسی توجه ویژه مبذول داشت زمانیکه لحظه زخم خوردن سهراب را باز می گوید.
دگر باره اسپان ببستند سخت به سر بر همی گشت بدخواه بخت
به کشتی گرفتن نهادند سر گرفتند هر دو دوال کمر
هرآنگه که خشم آورد بخت شوم کند سنگ خارا به کردار موم
سرافراز سهراب با زور دست تو گفتی سپهر بلندش ببست
غمی بود رستم ببازید چنگ گرفت آن بر و یال جنگی پلنگ
خم آورد پشت دلیر جوان زمانه بیامد نبودش توان
زدش بر زمین بر به کردار شیر بدانست کاو هم نماند به زیر
سبک تیغ تیز از میان برکشید بر شیر بیدار دل بردرید
دقیقا همین بیت آخر. بر شیر بیدار دل بر درید. در همین یک بیت دنیایی نهفته است. البته این بیت به اشتباه بگونه بر پور بیدار دل بر درید بیان شده که اشتباه است. فردوسی با بیان شیر بیدار دل واضحا تاکید می کند بر شیر نه پور زیرا رستم هنوز نمیدانست که پسرش را کشته و در آن لحظه سهراب برایش شیری جنگی بود ولی چه شیری؟ شیری که بیدار دل بود زیرا که بسیار بیشتر از رستم، از خود و دیگران پرسیده بود که آیا این هم نبرد من رستم نیست؟ این بمعنای امتیاز دادن به یک طرف و امتیاز گرفتن از طرف دیگر نیست زیرا سهراب برای یافتن پدر رفته بود و غریب نمی نماید که بیشتر از رستم در جستجوی یافتن حقیقت بوده باشد و از اینرو بیشتر از رستم مقایسه و پرسان می کرده تا رستم که تنها چند بار در شخص سهراب دشمن کشور و متجاوز به ایران شباهتهایی با برخی از نیاکان خود دیده و از آنها شگفت زده شده بود.
یکی داستانیست پرآب چشم.
No comments:
Post a Comment