دهستان نامبرده شده در شاهنامه کجاست؟

 

نام دهستان در شاهنامه نخستین بار به گاه پادشاهی نوذر برده شده، آنهم زمانیکه مردم و بزرگان ایران از نوذر ناراضی شده بودند و پشنگ پادشاه تورانیان که از اوضاع ایران خبردار می شود، بزرگان و لشکریان را فراخوانده و به آنها خطاب می نماید:

پس آنگه ز مرگ منوچهر شاه                         بشد آگهی تا به توران سپاه

ز نارفتن کار نوذر همان                               یکایک بگفتند با بدگمان

چو بشنید سالار توران پشنگ                          چنان خواست کاید به ایران به جنگ

یکی یاد کرد از نیا زادشم                              هم از تور بر زد یکی تیز دم

ز کار منوچهر و از لشکرش                          ز گردان و سالار و از کشورش

همه نامداران کشورش را                              بخواند و بزرگان لشکرش را

چو ارجسپ و گرسیوز و بارمان                      چو کلباد جنگی هژبر دمان

سپهبدش چون ویسهٔ تیزچنگ                          که سالار بد بر سپاه پشنگ

جهان پهلوان پورش افراسیاب                         بخواندش درنگی و آمد شتاب

سخن راند از تور و از سلم گفت                       که کین زیر دامن نشاید نهفت

کسی را کجا مغز جوشیده نیست                       برو بر چنین کار پوشیده نیست

که با ما چه کردند ایرانیان                             بدی را ببستند یک یک میان

کنون روز تندی و کین جستنست                      رخ از خون دیده گه شستنست

با گفتن این سخنان از سوی پشنگ پادشاه توران، پسرش افراسیاب هیجان زده گشته و می گوید:

ز گفت پدر مغز افراسیاب                              برآمد ز آرام وز خورد و خواب

به پیش پدر شد گشاده زبان                             دل آگنده از کین کمر برمیان

که شایستهٔ جنگ شیران منم                            هم‌آورد سالار ایران منم

اگر زادشم تیغ برداشتی                                 جهان را به گرشاسپ نگذاشتی

میان را ببستی به کین آوری                           بایران نکردی مگر سروری

کنون هرچه مانیده بود از نیا                           ز کین جستن و چاره و کیمیا

گشادنش بر تیغ تیز منست                              گه شورش و رستخیز منست

به مغز پشنگ اندر آمد شتاب                          چو دید آن سهی قد افراسیاب

پشنگ که این شور و هم رایی را نزد بزرگان لشگری و کشوری و همچنین فرزند خود می بیند، افراسیاب را مامور حمله به ایران می کند و به او می گوید به هنگام فرا رسیدن بهار سپاهی به سوی ایران فرست:

چو از دامن ابر چین کم شود                           بیابان ز باران پر از نم شود

چراگاه اسپان شود کوه و دشت                         گیاها ز یال یلان برگذشت

جهان سر به سر سبز گردد ز خوید                   به هامون سراپرده باید کشید

سپه را همه سوی آمل براند                            دلی شاد بر سبزه و گل براند

دهستان و گرگان همه زیر نعل                        بکوبید وز خون کنید آب لعل

پشنگ همچنین در ادامه گفتار خویش به فرزندانش افراسیاب و اغریرث می گوید که ایرانیان  به سرکردگی منوچهر و سپهداری قارن و گرشاسب نیز درست از همینجا در انتقام خون ایرج به نیای ما حمله بردند و او را کشتند. شما هم از همینجا به ایرانیان حمله کرده و روان نیاکان ما را شاد گردانید:

منوچهر از آن جایگه جنگجوی                        به کینه سوی تور بنهاد روی

بکوشید با قارن رزم زن                               دگر گرد گرشاسپ زان انجمن

مگر دست یابید بر دشت کین                          برین دو سرافراز ایران زمین

روان نیاگان ما خوش کنید                              دل بدسگالان پرآتش کنید

این سخن بدین معناست که منوچهر هم پیشتر از آن برای کین خواهی خون ایرج درست از همین راه دهستان به سرزمین توران حمله برده بود. در ادامه داستان نوذر نام دهستان چندین بار دیگر برده می شود. چون آگهی نزدیک آمودریا شدن سپاه تورانیان به دربار ایران می رسد. نوذر نیز سپاهی برای مقابله می فرستد. به کجا؟ به دهستان.

چو لشکر به نزدیک جیحون رسید                    خبر نزد پور فریدون رسید

سپاه جهاندار بیرون شدند                               ز کاخ همایون به هامون شدند

به راه دهستان نهادند روی                             سپهدارشان قارن رزم‌جوی

شهنشاه نوذر پس پشت اوی                            جهانی سراسر پر از گفت و گوی

چو لشکر به پیش دهستان رسید                       تو گفتی که خورشید شد ناپدید

سراپردهٔ نوذر شهریار                                  کشیدند بر دشت پیش حصار

خود اندر دهستان نیاراست جنگ                     برین بر نیامد زمانی درنگ

اینگونه شد که در سپیده دمی دو لشکر در دهستان مقابل یکدیگر قرار گرفتند.

سپیده چو از کوه سر برکشید                           طلایه به پیش دهستان رسید

میان دو لشکر دو فرسنگ بود                         همه ساز و آرایش جنگ بود         

دهستان بنظر میرسد که اهمیت بخصوصی داشته است که تنها نظامی نبوده است. من در این رابطه در نوشته دیگری از آن یاد خواهم کرد. 

باری نام دهستان در بازگویی داستان جنگ میان ایرانیان و تورانیان در زمان نوذر چندین بار دیگر برده می شود. ما اینجا دیگر به آنها نمی پردازیم و تنها کوشش کردیم که خواننده را متوجه نام دهستان در گاه پادشاهی نوذر نمائیم.

در گاه کیخسرو و کیکاووس دوباره میان ایرانیان و تورانیان جنگ سهمگینی در می گیرد و بهنگام بازگویی داستان این درگیریها باز هم بنام دهستان برمی خوریم. کیخسرو که از شیوه جنگی تورانیان به گاه نوذر آگاهی داشت، تدابیری جنگی اندیشید که سپاه توران به یکباره همانند گذشته سر از سیستان و زابلستان در نیاورد که این تدابیر چونکه بگونه دقیقی از سوی خردمند توس بازگو شده اند، زیاد می باشند و من هم اینجا یکی به خاطر زیادی ابیات و هم اینکه رابطه مستقیمی با دهستان ندارند نمی آورمشان ولی خواندن آنها را به همگی پیشنهاد می کنم زیرا دانای توس در آنجا توانایی خویش را در تشریح و بازگو نمودن طراحی یک استراتژی جنگی به نمایش می گذارد. در بازگویی این داستان و در لابلای همین تدابیر کیخسرو باز هم نام دهستان را دوبار برده شده و تدابیری اندیشده می شوند:

ز خاور سپاهی گزین کرد شاه                         سپردار با درع و رومی کلاه

ز گردان گردنکشان سی هزار                         فریبرز را داد جنگی سوار

ابا شاه شهر دهستان تخوار                            که جنگ بداندیش بودیش خوار

ز بغداد و گردن فرازان کرخ                          بفرمود تا با کمانهای چرخ

به پیش اندرون تیرباران کنند                          هوا را چو ابر بهاران کنند

به دست فریبرز نستوه بود                    که نزدیک او لشکر انبوه بود

افراسیاب می خواهد همان تکنیک جنگی را به کار ببرد که در زمان نوذر پیاده کرده بود و کیخسرو نیز از این تاکتیک جنگی آگاه بود:

چو آگاه شد شهریار جهان                              ز گفتار بیدار کارآگهان

ز توران وز کار افراسیاب                             که لشکرگه آورد ز این روی آب

سپاهی ز جیحون بدین سو کشید                       که شد ریگ و سنگ از جهان ناپدید

چو بشنید خسرو یلان را بخواند                       همه گفتنی پیش ایشان براند

سپاهی ز جنگ آوران برگزید                         بزرگان ایران چنانچون سزید

چشیده بسی از جهان شور و تلخ                       به یاری گستهم نوذر به بلخ

به اشکش بفرمود تا سوی زم                           برد لشکر و پیل و گنج درم

بدان تا پس اندر نیاید سپاه                              کند رای شیران ایران تباه

از آن پس یلان را همه برنشاند                        بزد کوس رویین و لشکر براند

همی رفت با رای و هوش و درنگ                   که تیزی پشیمانی آرد به جنگ

سپهدار چون در بیابان رسید                           گرازیدن و ساز و لشکر بدید

سپه را گذر سوی خورازم بود                         همه رنگ و دشت از در رزم بود

به چپ بر دهستان و بر راست آب                    میان ریگ و پیش اندر افراسیاب

چو خورشید سر زد ز برج بره                        بیاراست روی زمین یکسره

سپهدار توران سپه را بدید                              بزد نای رویین و صف برکشید

جهان شد پر آوای بوق و سپاه                          همه برنهادند ز آهن کلاه

چو خسرو بدید آن سپاه نیا                              دل پادشا شد پر از کیمیا

خود و رستم و طوس و گودرز و گیو                 ز لشکر بسی نامبردار نیو

فردوسی بطور بی سابقه دقیقی محل تلاقی دو لشکر را برایمان شرح می دهد. در بیابان ریگزاری به سوی خوارزم که در سمت چپ دهستان را و در سمت راست آمودریا را داشت.

اینجا ناگزیرم که یک واقعه تاریخی ژئوفیزیکی اشاره نمایم. بستر رود آمودریا (وخش رود یا رودخانه پرسرعت به پارسی باستان. اوکسوس یونانی شده وخش است زیرا یونانی ها واژه های خ و ش را در زبان خود نداشتند) همیشه بستر امروزیش نبوده. دریاچه های خوارزم (دریاچه آرال) و کاسپین در حدود سی هزار سال پیش با یکدیگر متصل بودند و آمودریا به ایندو یک جا میریخته ولی ورودی این رودخانه  در بخش پایانی بیشتر به سمت باختر یعنی به دریای کاسپین امروزی متمایل بود. با پیشرفت روند جدا گشتن این دو دریاچه از یکدیگر، انتهای مسیر آمودریا متوجه دریاچه خوارزم (دریاچه آرال) گشت و با پس نشینی تدریجی دریاچه خوارزم (دریاچه آرال) و جدا گشتنش از دریاچه کاسپین، مصب رودخانه تغییر پیدا کرد. همه اینها سبب گشتند تا نیمه دوم مسیر آمودریا در گذشته های دور بستر امروزیش را نداشته بوده باشد. 

می توان حدس زد که داستان اساطیری نوذر به زمان تقریبی 3000 سال پیش اشاره داشته باشد که در آن بخاطر داشتن بستر دیگر رودخانه، فاصله میان دهستان و آمودریا بمراتب کمتر از فاصله امروزیش بوده و این اوج زیبایی این بیت فردوسی  و آگاهی او را نمایان می کند که در این داستان نوشته :

سپه را گذر سوی خورازم بود                         همه رنگ و دشت از در رزم بود

به چپ بر دهستان و بر راست آب                    میان ریگ و پیش اندر افراسیاب

تو گویی که استاد توس جغرافیدان و زمین شناس بوده باشد.

در حدود هفتاد سال پیش آکادمی جغرافی مسکو با توجه به آنچه در بالا در مورد دریاچه خوارزم (دریاچه آرال) و دریای کاسپین و بستر آمودریا ذکر شد، مسیری را برای این رودخانه پس از جدایی ایندو دریاچه از هم پیشنهاد و مطرح نمود که بنظر خیلی غیر منطقی، اغراق آمیز و از اینرو غیر حقیقی می آید. دلایل برای رد این مسیر زیاد هستند ولی من اینجا تنها به یکی از آنها اشاره می کنم. سطح آب دریاچه خوارزم (دریاچه آرال) چیزی حدود 28 متر بالاتر از سطح آب دریاهای آزاد بود در حالیکه این در مورد دریای کاسپین کاملا فرق میکند و سطح آب این بزرگترین دریاچه جهان چیزی حدود 27 متر زیر سطح آب دریاهای آزاد می باشد. این بمعنای اینستکه از زمان جدایی این دو دریاچه از یکدیگر که یک شبه هم اتفاق نیفتاد، آمودریا بناگاه سربالا رفته است.

جالب توجه می باشد که در نقشه اتلس جغرافیای مسکو هم از دریاچه آرال بعنوان  دریای خوارزم نام برده شده است. اما نام دریاچه خوارزم برای ایرانیها غریب می نماید.

در سایت ویکی شاهنامه دو نقشه زیبا در اینمورد بنمایش گذاشته شده اند که با سپاس از سایت ویکی شاهنامه  آنها را اینجا می آورم.

چون در تاریخ ایران بیشتر به گذشته برگردیم و در جستجوی سرچشمه اشکانیان (پارتی ها) باشیم به بخشی از گروههای هندواروپایی سکائی بر می خوریم که داهه نام داشتند و بنا به نوشته های بازمانده از استرابوس تاریخ نویس یونانی در نزدیکی های دریای هیرکانی (دریای کاسپین) زندگی می کردند. سه طایفه مهم این گروه از سکائی ها، خانتی ها، پیسوری ها و پرنی ها بودند که اشکانیان از میان پرنی ها برخاستند.

هرودوت تاریخ نگار دیگر یونانی از گاه باستان قبایل داهه را از زمره قبایل کوچ نشین شاهنشاهی هخامنشی می داند که مکان ثابتی نداشتند.

در سال 1912 استن کنوو Sten Konow   هند شناس نروژی که استاد دانشگاه های کریستینیای اسلو و سپس هامبورگ و همچنین عضو آکادمی علوم پروس بود واژه  داهه را به  "مرد"  ترجمه کرد. در درستی این ترجمه تردید است.

همچنین معرفی داهه را در دانشنامه ایرانیکا DAHAE – Encyclopaedia Iranica   نیز همانند کنوو واژه داهه را مرد ترجمه کرده و گذشته از آن چم (معنا) نام داهه را با دایه در ارتباط آورده مناسب نمیابم.   

باری این بیشتر کار زبان شناسان و پژوهشگران در این بخش می باشد که به پژوهش در مورد آن بپردازند. تا آنزمان من تردید خود را در مورد این ترجمه واژه داهه به مرد حفظ خواهم کرد.

                     نقشه داهه برگرفته شده از کلکسیون نقشه های تاریخی David Rumsey

احتمال یکی بودن یا نبودن و یا دستکم در ارتباط بودن نام دهستان یاد شده در شاهنامه با تیره سکائی داهه یاد شده در متون تاریخی، هم بواسطه تشابه نامی، هم به سبب نزدیکی جغرافیایی و هم خاستگاه و تعلق به گروه تیره ای به خصوصی بودن، فرق چندانی در اصل کجا بودن دهستان ندارد و من می خواستم اینجا تنها از آن یاد کرده باشم.

اما اینکه آیا نام دهستان در اصل داهه ستان یعنی سکونتگاه قبایل داهه بوده است یا نه، پرسش مهم و درخوری است و به گمان من باید در این مورد از سوی کارشناسان بیشتر کنکاش شود.

همانطور که ما امروز می دانیم که نام اصلی عشق آباد پایتخت ترکمنستان، همانگونه که تاریخ شناس ترکمن اووز گوندوگدیف Ovez Gundogdiyev  نیز می گوید، اشک آبات Ashgabat بوده است.

در چیزی که در مورد آرش کمانگیر تصمیم دارم بنویسم به این نوشته مراجعه خواهم نمود.

 

پایان