اسب ها دو بار اهلی شدند

 

اسب ها روند تاریخ و تکامل بشریت را دگرگون کردند زیرا سوارکاری برای نخستین بار یک حمل و نقل سریع و کارآمد را ممکن ساخت. اسب های اهلی حدود 4200 سال پیش تسخیر جهان را آغاز کردند. اما ظاهراً مردم تقریباً یک هزاره پیش از آن نیز اسب پرورش می دادند.

چه اسبچه های ‌سواری‌ که پونی خوانده می شوند، چه اسب‌های قوی کار، چه  اسب های نجیب عرب‌ و یا لیپیزان‌ها (لیپیزان ها اسبهای زیبایی هستند که نام خود را از زبان سلواکی گرفته اند و 91% آنها سپید هستند) همه آنها منشأ مشترکی دارند که قدمت آن به حدود 4200 سال پیش برمی‌گردد و می‌توان نشانه های آن‌ها را در مناطق استپی غرب روسیه یافت.  در پایان هزاره سوم پیش از زایش باشندگان استپ های مرکزی آسیا موفق به اهلی کردن اسب های وحشی شدند. این آغاز دوران نوینی در تاریخ بشر بود.

مدیر مرکز انسان ‌شناسی (آنتروپولوژی) و ژنومیک در دانشگاه تولوز فرانسه، لودویک اورلاندو Ludovic Orlando، می‌گوید استفاده از اسب‌ها بنیان گزاری شبکه‌های تجاری در اورآسیا را شتاب بخشید و داد و ستد میان فرهنگ ‌های گوناگون را آسان کرد. او به همراه بیش از 130 پژوهشگر از 113 موسسه در سراسر جهان، صدها یافته باستانی را که به اسبها مرتبط می شدند تجزیه و تحلیل کرد تا به روند پیشرفت اسب های سواری و اسب های بارکش  پی برده و آنها را بفهمد.  نتایج تیم پژوهشگران بین المللی که شامل کارشناسانی از اتریش نیز می شود را می توان در مجله کارشناسی"Nature"  مطالعه کرد.

صدها ژنوم

پژوهشگران دانشگاه تولوز و دانشمندان دیگر کشورهای جهان با استفاده از ترکیبی از امکانات تاریخ‌ گذاری کردن از راه رادیو کربن و توالی ‌یابی DNA باستانی، 475 یافته اسب را از بیش از 40 کشور جهان بررسی کردند: اورلاندو می گوید: «حدود ده سال پیش، زمانی که کارم را روی اسب‌ها شروع کردم، تعداد انگشت شماری ژنوم باستانی در دسترس داشتیم. با این روش نوین پژوهش بر روی اسب ها کشورهای گوناگون اکنون چند صد ژنوم وجود دارد.». (برای شرح بیشتر درباره ژنوم ن. ک. به زندگی یک خانواده چوپان در 3800 سال پیش ).

پژوهشگران در کار خود توجه ویژه ای به اروپای مرکزی، دامنه های کوه های کارپات و حوضه ترانسیلوانیا در مرکز کشور رومانی داشتند.  اورلاندو توضیح می‌دهد: «این منطقه در حال حاضر کانون بحث‌های علمی است که آیا اسب ‌سواری ممکن است جنبش‌های مهاجرت باشندگان استپی را پیش ‌تر از آنچه تا کنون گمان برده میشد – حدود ۵۰۰۰ سال پیش – سبب شده باشد یا نه». این تیم با استفاده از تجزیه و تحلیل ژنوم در مطالعه کنونی توانست این موضوع را رد کند. نقشه ژنتیکی اسب های امروزی تنها دوره ای از حدود 2200 سال پیش از زایش را نشان می دهد. این نقشه ژنتیکی، مهاجرت های باشندگان اورآسیایی را که بوسیله اسب ها پیش از آن انجام گرفته باشند، رد می کند.

میزان کره گیری دو برابر شد

چیزی که اما به چشم می خورد، افزایش ناگهانی تعداد اسپ ها بود. سالها یک پرسش مهم دیگر پژوهشگران را به خود مشغول نموده بود: «چگونه می‌توان چنین تعداد زیادی اسب از یک منطقه نسبتاً کوچک را اهلی‌ کرده وآنها را به گونه ای پرورش داد تا بتواند تقاضای جهانی را که در آغاز هزاره دوم پیش از زایش زیاد شده بود، برآورده کند؟»  پاسخ به این پرسش با روش نوین پژوهشی توسعه یافته که شامل تاریخ گذاری رادیوکربنی و ادامه یابی DNA ارائه شده است، آسان گشت. پی گیری ادامه یابی DNA در اسپها تغییرات ژنتیکی را از نسلی به نسل دیگر نشان می دهد و بنابراین اجازه می دهد تا در مورد تعداد نسل ها نتیجه گیری شود. در رابطه با روش رادیوکربن، پژوهشگران توانستند تعداد نسل ها را به سال های تقویمی تبدیل کنند و بنابراین تصویری دقیق از موفقیت تولید مثل و توسعه خطوط خونی در طول هزاران سال را به دست آوردند: "در حدود 4200 سال پیش، پرورش دهندگان اسب، تولید مثل را در گله های خود را به قدری خوب  کنترل می کردند که فاصله زمانی بین دو نسل تقریباً نیم شد.» این زیست شناس مولکولی مورد مطالعه گزارش می دهد باشندگان آن دوران توانستند روند پرورش را شتاب بخشیده و نرخ تولد حیوانات را تقریباً دو برابر کنند.

اسب به عنوان یک منبع غذایی

اورلاندو توضیح می‌دهد مردم بوتای (باشندگان بوتای میان سالهای 3700 تا 3300 پیش از میلاد درناحیه ای میان اورال و دریاچه آرال زندگی می کردند) ممکن است پیش از آنهم اسب‌هایی را پرورش داده باشند، اما نه برای جا به ‌جایی: «نخستین اهلی‌سازی در حدود 5500 سال پیش با هدف تغذیه مردمان ساکن در استپ‌های آسیای مرکزی و با انگیزه مقابله با کاهش جمعیت اسب‌ها در آنجا انجام  شد. بر اساس مطالعات فعلی، ژنوم این اسب ها در سراسر اورآسیا گسترش بیشتری پیدا نکرد. این زیست شناس مولکولی تاکید می کند: «اسب اهلی شده آنگونه که امروز می شناسیم در دوره دوم اهلی شدن یعنی حدود 4200 سال پیش پدیدار شد و این واقعاً تاریخ بشریت را تغییر داد. برای نخستین بار، مردم توانستند به سرعت بر مسافت های طولانی غلبه کنند و این موضوع روزگار درازی پابرجا بود.» 

پیش از این نیز پژوهشگران دانشگاه هلسینکی بازمانده های اسکلتی 24 نفر را که در سایت های حفاری در مناطقی در رومانی، بلغارستان و مجارستان بررسی کرده بودند. آنها نشانه هایی از فشار فیزیکی ناشی از سوارکاری را بر روی این اسکلت ها پیدا کرده بودند و این احتمالاً نخستین شواهد بکارگیری اسب برای سواری می باشد. این یافته ها شکاف مهمی را  که میان نخستین شواهد اهلی شدن اسب ها - احتمالاً برای تولید گوشت و شیر - در حدود 5500 سال پیش و نخستین استفاده از اسب ها بعنوان اسب های ارابه کش و سواری در حدود 4000 سال پیش وجود داشت، پر کرده است.

 تا پیش از اختراع موتورها و موتوریزه سازی جا بجا سازی کالا و مسافر، اسب ها سریع ترین وسیله حمل و نقل در خشکی بودند.

با این تفاسیر برای تعیین هنگام تقریبی وقوع اسطوره های ایرانی که در آنها اسپ ها وجود دارند نمی توان زمانی بیش از 4000 سال پیش را متصور شد.