چندی پیش توسط یکی از دوستان لینکی از وبلاگ پایگاه پژوهشهای فرهنگ و زبانهای آریایی بدستم رسید که در آن بخش هایی از مصاحبه روزنامه اعتماد ملی با استاد جلال خالقی مطلق آورده شده بودند. بنا به گفته گرداننده وبلاگ در اصل چیزهایی که از این روزنامه و این مصاحبه در وبلاگ آورده شده، هیچ تغییری داده نشده است. من آنرا خواندم و برایم پرسشهای زیادی مطرح کرد.
نخست لینک این وبلاگ را که بخشی از مصاحبه روزنامه اعتماد ملی در آن چاپ شده است اینجا می آورم تا خواننده این مقاله هم دسترسی بدان داشته باشد.
این لینک مربوط به تابستان سال 2009 میلادی است و بنا به گزارش گرداننده وبلاگ، مشروح این مصاحبه در "گفتگو با دكتر جلال خالقي مطلق, مصحح و شاهنامه پژوه- بخش پاياني, روزنامه اعتماد ملي, دوشنبه 25 خرداد 1388, شماره 944, صفحه10 " آمده است.
http://acls.blogfa.com/post/23
متاسفانه به اصل خبر در روزنامه اعتماد ملی دسترسی ندارم و فرض را بر این می گذارم که گفته گرداننده وبلاگ درست است و نقل قولهایی که در وبلاگ نشان داده شده در لینک بالا کاملا با اصل مصاحبه خبرنگار روزنامه اعتماد ملی با استاد بزرگ مطابقت داشته باشند. نقد خود را نیز بر آن می نویسم، هر چند که 15 سال از آن می گذرد. من دیروز تازه خواندمش.
برای مقایسه مستقیما به سراغ شاهنامه می روم و برای این منظور نیز از لینک شاهنامه در سایت گنجور بهره می برم. لینک آنرا هم اینجا می توانید ببینید.
https://ganjoor.net/ferdousi/shahname
به محتوای آنچه در وبلاگ پایگاه پژوهشهای فرهنگ و زبانهای آریایی آمده دیگر نمی پردازم زیرا که خواننده این سطور اکنون به آن دسترسی دارد و می تواند مستقیما به آن مراجعه نماید. از اینرو در اینجا به طرح موضوع از دید خود می پردازم.
در شاهنامه پدر اسفندیار یعنی گشتاسپ زمانی که در تنگنا افتاده بود به اسفندیار وعده تاج و تخت را می دهد اگر اسفندیار در نبردها او را یاری داده و از سقوط برهاند. اینجا ماجراهای هفتخوان اسفندیار پیش می آیند و در یکی از این خوان ها که در آن اسفندیار به نبرد با اژدها می رود، دستور می دهد تا درودگران برای او صندوقی بسازند و او بدرون صندوق میرود تا از آنجا با اژدها نبرد کند. استاد توس در مورد او می سراید:
بفرمود تا درگران آورند سزاوار چوب گران آورند
یکی نغز گردون چوبین بساخت به گرد اندرش تیغها در نشاخت
به سر بر یکی گرد صندوق نغز بیاراست آن درگر پاک مغز
به صندوق در مرد دیهیم جوی دو اسپ گرانمایه بست اندر اوی
نشست آزمون را به صندوق شاه زمانی همی راند اسپان به راه
فردوسی به روشنی از اسفندیار با صفت مرد دیهیم جوی نام می برد. یعنی کسی که بدنبال تاج بود.
در ادامه در شاهنامه می خوانیم که اسفندیار پس از نبردهای فراوانی که کرد به نزد پدرش میرود (گنجور/ داستان رستم و اسفندیار بخش 3) و از نبردهایی که برای پدرش گشتاسپ کرده یاد برده و شرح نبردها را بر او بر می شمرد و در پایان معترضانه به او نیز می گوید:
همه نیکویها بکردی به گنج مرا مایه خون آمد و درد و رنج
ز بس بند و سوگند و پیمان تو همی نگذرم من ز فرمان تو
همی گفتی ار باز بینم ترا ز روشن روان برگزینم ترا
سپارم ترا افسر و تخت عاج که هستی به مردی سزاوار تاج
مرا از بزرگان بر این شرم خاست که گویند گنج و سپاهت کجاست؟
بهانه کنون چیست من بر چیم؟ پس از رنج پویان ز بهر کیم؟
در ابیات مشخص شده بالا مسئله پیمانی که گشتاسپ با پسرش بسته بود روشن و واضح مطرح شده و اینکه اکنون پسر وفای به پیمان را از پدر طلب می کند. (همچنین ن. ک. به https://farhangi-sanati.blogspot.com/2013/11/blog-post_10.html).
پس مسئله تاج واقعا در میان بوده است. ما به ابیات بالا بسنده نمی کنیم و خواندن شاهنامه را ادامه می دهیم تا ببینیم چه چیز دیگری در این رابطه مطرح شده است؟
گشتاسپ جاه طلب که هیچ گاه واقعا درنظر نداشت که تاج خود را به کسی حتی اگر آن کس پسرش باشد بدهد به دسیسه چینی های خود ادامه می دهد و چیزهایی می گوید که خواندنشان در رابطه با اظهارات استاد بزرگ خالقی مطلق جالب هستند.
گشتاسپ پس از چند بیت به اینجا می رسد که ( گنجور / داستان رستم و اسفندیار- بخش چهارم):
به فرزند پاسخ چنین داد شاه که از راستی بگذری نیست راه
از این بیش کردی که گفتی تو کار که یار تو بادا جهان کردگار
نبینم همی دشمنی در جهان نه در آشکارا نه اندر نهان
که نام تو یابد نه پیچان شود چه پیچان همانا که بیجان شود
به گیتی نداری کسی را همال مگر بی‌خرد نامور پور زال
که او راست تا هست زاولستان همان بست و غزنین و کاولستان
به مردی همی ز آسمان بگذرد همی خویشتن کهتری نشمرد
که بر پیش کاوس کی بنده بود ز کیخسرو اندر جهان زنده بود
به شاهی ز گشتاسپ نارد سخن که او تاج نو دارد و ما کهن
به گیتی مرا نیست کس هم نبرد ز رومی و توری و آزاد مرد
سوی سیستان رفت باید کنون به کار آوری زور و بند و فسون
برهنه کنی تیغ و گوپال را به بند آوری رستم زال را
زواره فرامرز را همچنین نمانی که کس برنشیند به زین
به دادار گیتی که او داد زور فروزندهٔ اختر و ماه و هور
که چون این سخنها به جای آوری ز من نشنوی زین سپس داوری
سپارم به تو تاج و تخت و کلاه نشانم بر تخت بر پیشگاه
پس از این سخنها اسفندیار کارهای نیک رستم را برای گشتاسپ برشمرد ولی گشتاسپ باز هم بهانه جویی می کند و ضمن چیزهایی که بیان می کند به پسرش میگوید اگر رستم را دست بسته به دربار ما بکشانی دیگر کسی از ما سر بر نمی تابد و آنقدر می گوید تا اینکه سرانجام اسفندیار کلافه از بهانه جویی های پدر به او اعتراض میکند و شاهنامه به بیتی می رسد که استاد خالقی مطلق نیز بدان اشاره کردند:
پیاده دوانش بدین بارگاه بیاور کشان تا ببیند سپاه
ازان پس نپیچد سر از ما کسی اگر کام اگر گنج یابد بسی
سپهبد بروها پر از تاب کرد به شاه جهان گفت زین بازگرد
ترا نیست دستان و رستم به کار همی راه جویی به اسفندیار
دریغ آیدت جای شاهی همی مرا از جهان دور خواهی همی
ترا باد این تخت و تاج کیان مرا گوشه‌ای بس بود زین جهان
ولیکن ترا من یکی بنده‌ام به فرمان و رایت سرافگنده‌ام
بدو گفت گشتاسپ تندی مکن بلندی بیابی، نژندی مکن
ز لشکر گزین کن فراوان سوار جهاندیدگان از در کارزار
سلیح و سپاه و درم پیش تست نژندی به جان بداندیش تست
چه باید مرا بی‌تو گنج و سپاه همان گنج و تخت و سپاه و کلاه
چنین داد پاسخ یل اسفندیار که لشکر نیاید مرا خود به کار
گر ایدونک آید زمانم فراز به لشکر ندارد جهاندار باز
ز پیش پدر بازگشت او به تاب چه از پادشاهی چه از خشم باب
به ایوان خویش اندر آمد دژم لبی پر ز باد و دلی پر ز غم
اسفندیار بدرستی به پدرش اعتراض می کند که از تخت شاهی نمی خواهد جدا گردد و برای این موضوع حتی حاضر است که اسفندیار در جهان نباشد.( مرا از جهان دور خواهی همی). در بیت چه از پادشاهی چه از خشم باب نیز اشاره به پادشاهی است که بدست نیاورده بود و از اینرو از پدر خویش خشمگین بود.
تا اینجا اشاره های مستقیم و غیر مستقیم دو نفر یعنی خود یل اسفندیار و پدرش گشتاسپ را درباره مسئله تاج در میان بودن را خواندیم.
به خواندن همین داستان در شاهنامه ادامه می دهیم و به سخنان کتایون مادر اسفندیار می رسیم که خبر رفتن پسرش را به سیستان برای به بند کردن رستم دریافته است. او هم می داند که پسرش از برای چه چیز می خواهد عازم سیستان بشود ( گنجور/ داستان رستم و اسفندیار – بخش پنجم):
کتایون چو بشنید شد پر ز خشم به پیش پسر شد پر از آب چشم
چنین گفت با فرخ اسفندیار که ای از کیان جهان یادگار
ز بهمن شنیدم که از گلستان همی رفت خواهی به زابلستان
ببندی همی رستم زال را خداوند شمشیر و گوپال را
ز گیتی همی پند مادر نیوش به بد تیز مشتاب و چندین مکوش
سواری که باشد به نیروی پیل ز خون راند اندر زمین جوی نیل
بدرد جگرگاه دیو سپید ز شمشیر او گم کند راه شید
همان ماه هاماوران را بکشت نیارست گفتن کس او را درشت
همانا چو سهراب دیگر سوار نبودست جنگی گه کارزار
به چنگ پدر در به هنگام جنگ به آوردگه کشته شد بی‌درنگ
به کین سیاوش ز افراسیاب ز خون کرد گیتی چو دریای آب
که نفرین بر این تخت و این تاج باد بر این کشتن و شور و تاراج باد
مده از پی تاج سر را به باد که با تاج شاهی ز مادر نزاد
پدر پیر سر گشت و برنا توی به زور و به مردی توانا توی
سپه یکسره بر تو دارند چشم میفگن تن اندر بلایی به خشم
جز از سیستان در جهان جای هست دلیری مکن تیز منمای دست
مرا خاکسار دو گیتی مکن ازین مهربان مام بشنو سخن
چنین پاسخ آوردش اسفندیار که ای مهربان این سخن یاددار
همانست رستم که دانی همی هنرهاش چون زند خوانی همی
نکوکارتر زو به ایران کسی نیابی و گر چند پویی بسی
چو او را به بستن نباشد روا چنین بد نه خوب آید از پادشا
ولیکن نباید شکستن دلم که چون بشکنی دل ز جان بگسلم
چگونه کشم سر ز فرمان شاه؟ چگونه گذارم چنین دستگاه؟
در این بخش نیز کتایون مادر اسفندیار یک بار غیر مستقیم و یک بار مستقیم به مسئله در میان بودن تاج اشاره می کند و پاسخ اسفندیار هم به او واضح و روشن است. نبایست دلم را شکست. من این دستگاه را چگونه بگذارم؟ از اینجا او فرمان شاه را برای رسیدن به امیالش بهانه می آورد.
در این رابطه چیز دیگری را نباید فراموش کنیم. اسفندیار پیشتر از آن به مادرش گفته بود که اگر پدرش تاج را به او ندهد، او به زور از او خواهد گرفت:
چنین گفت با مادر اسفندیار که با من همی بد کند شهریار
مرا گفت چون کین لهراسپ شاه بخواهی به مردی ز ارجاسپ شاه
همان خواهران را بیاری ز بند کنی نام ما را به گیتی بلند
جهان از بدان پاک بی‌خو کنی بکوشی و آرایشی نو کنی
همه پادشاهی و لشکر تراست همان گنج با تخت و افسر تراست
کنون چون برآرد سپهر آفتاب سر شاه بیدار گردد ز خواب
بگویم پدر را سخنها که گفت ندارد ز من راستیها نهفت
وگر هیچ تاب اندر آرد به چهر به یزدان که بر پای دارد سپهر
که بی‌کام او تاج بر سر نهم همه کشور ایرانیان را دهم
ترا بانوی شهر ایران کنم به زور و به دل جنگ شیران کنم
مادرش به او می گوید دستکم فرزندانت را با خود به این نبرد مبر و اسفندیار غره از روئین تن بودن خویش به مادر می گوید که سپاهی با خود نمی برد ولی فرزندان نباید که در خانه بمانند:
ببارید خون از مژه مادرش همه پاک بر کند موی از سرش
بدو گفت کای ژنده پیل ژیان همی خوار گیری ز نیرو روان
نباشی بسنده تو با پیلتن از ایدر مرو بی یکی انجمن
مبر پیش پیل ژیان هوش خویش نهاده بدین گونه بر دوش خویش
اگر زین نشان رای تو رفتنست همه کام بدگوهر آهرمنست
به دوزخ مبر کودکان را به پای که دانا بخواند ترا پاک رای
به مادر چنین گفت پس جنگجوی که نابردن کودکان نیست روی
چو با زن پس پرده باشد جوان بماند منش پست و تیره‌روان
به هر رزمگه باید او را نگاه گذارد بهر زخم گوپال شاه
مرا لشکری خود نیاید به کار جز از خویش و پیوند و چندی سوار
اسفندیار در اینجا دوبار بوسیله پدرش و مادرش در برابر این پرسش قرار می گیرد که چرا لشکر با خود نمی برد و او نیز رندانه پاسخهایی می دهد که قهرمانانه بنظر می آیند ولی به گمان من بیشتر موذیانه هستند.
نخست اینکه روشن است که اسفندیار روئین تن کمتر از جنگ و درگیری مسلحانه می ترسد. از کشته شدن در جنگ که باکی ندارد.
دوم اینکه او همانطوری که بارها در غیاب رستم (و نه در حضورش) اقرار کرده، منش رستم بسیار والاست و پیوسته نیز در خدمت شاهان ایران بوده است، بنابراین اسفندیار ترس از این ندارد که اگر رستم را به جنگ تن به تن بخواند، ناگاه با لشکری مواجه شود و قافیه را ببازد.
سومین دلیل که شاید مهمترین آنها نیز باشد، تجربه اسفندیار در طی جنگهای هفتخوان اسفندیار بود که در خان هفتم گرگسار اسیر تورانی اسفندیار به او گفت که در این خوان راه طولانی و درازی در بیابانی خشک و بی آب و علف در پیش روی داری و در این خوان بسیاری از سپاهیانت و احتمالا خود تو نیز خواهید مرد و اسفندیار با وجود این سر جنگ داشت و نمی خواست بازگردد. در این میان سپاهیان که اظهارات گرگسار را دریافته بودند و از مقصد اسفندیار که برای دستیابی به تاج به سفرهای هفتخوان تن در داده بود، آگاهی داشتند، سر به شورش برداشتند و پرسیدند برای چه جان خود و جان ما را برای تاج بخطر می اندازی؟ کافیست که بازگردی و منتظر شوی و تاج بدستت خواهد رسید. اسفندیار در اینجا مجبور شد که سپاهیان را بگونه ای بفریبد. او نخست گفت نیازی ندارد به کسی که پشت سرش بیاید (و دقیقا در همین خوان بود که کارهایش بدون لشکر هرگز نمی توانست به پیش برود) و سپس به سپاهیان گفت که اگر با من نیایید در پیش روی شاه شرمزده خواهید شد و از اینرو سپاه بدنبالش راه افتاد و اسفندیار نیز آنها را ستود:
چو پیروزگر بازگردی به راه به دل شاد و خرم شوی نزد شاه
به راهی دگر گر شوی کینه‌ساز همه شهر توران برندت نماز
بدین سان که گوید همی گرگسار تن خویش را خوارمایه مدار
از آن پس که پیروز گشتیم و شاد نباید سر خویش دادن به باد
چو بشنید این‌گونه ز ایشان سخن شد آن تازه رویش ز گردان کهن
شما گفت از ایران به پند آمدید نه از بهر نام بلند آمدید
کجا آن همه خلعت و پند شاه کمرهای زرین و تخت و کلاه
کجا آن همه عهد و سوگند و بند به یزدان و آن اختر سودمند
که اکنون چنین سست شد پایتان به ره بر پراگنده شد رایتان
شما بازگردید پیروز و شاد مرا کام جز رزم جستن مباد
به گفتار این دیو ناسازگار چنین سرکشیدید از کارزار
از ایران نخواهم بر این رزم کس پسر با برادر مرا یار بس
جهاندار پیروز یار منست سر اختر اندر کنار منست
به مردی نباید کسی همرهم اگر جان ستانم وگر جان دهم
به دشمن نمایم هنر هرچه هست ز مردی و پیروزی و زور دست
بیابید هم بی‌گمان آگهی از این نامور فر شاهنشهی
که با دژ چه کردم به دستان و زور به نام خداوند کیوان و هور
چو ایرانیان برگشادند چشم بدیدند چهر ورا پر ز خشم
برفتند پوزش‌کنان نزد شاه که گر شاه بیند ببخشد گناه
فدای تو بادا تن و جان ما بر این بود تا بود پیمان ما
ز بهر تن شاه غمخواره‌ایم نه از کوشش و جنگ بیچاره‌ایم
ز ما تا بود زنده یک نامدار نپیچیم یک تن سر از کارزار
سپهبد چو بشنید ز ایشان سخن بپیچید زان گفته های کهن
به ایرانیان آفرین کرد و گفت که هرگز نماند هنر در نهفت
اکنون در نبرد با رستم اگر اسفندیار لشکری با خویشتن همراه می کرد همانا بر همگان روشن می بود که این لشکرکشی ز بهر چیست؟ از اینروی اینکه او را در نبرد همراهی می کنند و یا اینکه با کنار کشیدن خود ضربه روحی مهلکی به جناح اسفندیار می زنند، پرسش بسیار بزرگی بود که ذهن اسفندیار را بخود مشغول می داشت و بهمین سبب نیز از همان آغاز با لشکر مخالفت کرد. پر واضح است که مجبور هم بوده که بگونه ای سر و ته قضیه را هم بگونه ای آبرومندانه بهم برساند، بنابرای شروع می کند به شعار دادن اینکه اگر خدا بخواهد پیروز می شوم و اگر نخواهد سرنوشتم آنجا رقم می خورد و پسرم و برادرم در جنگ با من باشند، کافیست.
لشکری که با اسفندیار به هفتخوان رفت، برای نجات جان خواهران اسفندیار که دختران شاه ایران بودند و برای به انجام رساندن نهایی سرکوب ارجاسب به راه افتاد و با وجود این در خوان هفتم سر ناسازگاری با اسفندیار را گذاشتند.
در لشکر کشی به زوالستان دیگر مسئله دفاع از میهن و نجات جان کسی در میان نمی بود و جنگ تنها و تنها برای بدست آوردن تاج انجام می گرفت و از اینرو کنش و واکنش سپاهیان احتمالی همرا اسفندیار خیلی خیلی جدی و مهمی می بودند.
بهر روی اسفندیار به زاولستان می رود و علیرغم همه کوششهای رستم نبرد میان این دو در می گیرد و در نبردی سهمگین که در آن به سبب روئین تن بودن اسفندیار تیرهای رستم به او اثر نمی کردند ولی تیرهای اسفندیار بر جان رستم و رخش می نشستند. رستم و رخش شدیدا زخمی می شوند. همانطور که استاد خالقی مطلق اشاره کردند اسفندیار از ادامه دادن جنگ صرفنظر می کند. در شاهنامه همه این قطعه بصورت زیر آمده است ( گنجور / داستان رستم و اسفندیار – بخش بیست و چهار):
کمان برگرفتند و تیر خدنگ ببردند از روی خورشید رنگ
ز پیکان همی آتش افروختند به بر بر زره را همی دوختند
دل شاه ایران بدان تنگ شد بروها و چهرش پر آژنگ شد
چو او دست بردی به سوی کمان نرستی کس از تیر او بی‌گمان
به رنگ طبرخون شدی این جهان شدی آفتاب از نهیبش نهان
یکی چرخ را برکشید از شگاع تو گفتی که خورشید شد در شراع
به تیری که پیکانش الماس بود زره پیش او همچو قرطاس بود
چو او از کمان تیر بگشاد شست تن رستم و رخش جنگی بخست
بر رخش ازان تیرها گشت سست نبد باره و مرد جنگی درست
همی تاخت بر گردش اسفندیار نیامد برو تیر رستم به کار
فرود آمد از رخش رستم چو باد سر نامور سوی بالا نهاد
همان رخش رخشان سوی خانه شد چنین با خداوند بیگانه شد
به بالا ز رستم همی رفت خون بشد سست و لرزان که بیستون
بخندید چون دیدش اسفندیار بدو گفت کای رستم نامدار
چرا گم شد آن نیروی پیل مست؟ ز پیکان چرا پیل جنگی بخست؟
کجا رفت آن مردی و گرز تو؟ به رزم اندرون فره و برز تو؟
گریزان به بالا چرا برشدی؟ چو آواز شیر ژیان بشندی؟
چرا پیل جنگی چو روباه گشت؟ ز رزمت چنین دست کوتاه گشت؟
تو آنی که دیو از تو گریان شدی دد از تف تیغ تو بریان شدی
زواره پی رخش ناگه بدید کزان رود با خستگی در کشید
سیه شد جهان پیش چشمش به رنگ خروشان همی تاخت تا جای جنگ
تن مرد جنگی چنان خسته دید همه خستگیهاش نابسته دید
بدو گفت خیز اسپ من برنشین که پوشد ز بهر تو خفتان کین
بدو گفت رو پیش دستان بگوی کزین دودهٔ سام شد رنگ و بوی
نگه کن که تا چارهٔ کار چیست؟ برین خستگیها بر آزار کیست؟
که گر من ز پیکان اسفندیار شبی را سرآرم بدین روزگار
چنان دانم ای زال کامروز من ز مادر بزادم بدین انجمن
چو رفتی همی چارهٔ رخش ساز من آیم کنون گر بمانم دراز
زواره ز پیش برادر برفت دو دیده سوی رخش بنهاد تفت
به پستی همی بود اسفندیار خروشید کای رستم نامدار
به بالا چنین چند باشی به پای؟ که خواهد بدن مر ترا رهنمای؟
کمان بفگن از دست و ببر بیان برآهنج و بگشای تیغ از میان
پشیمان شو و دست را ده به بند کزین پس تو از من نیابی گزند
بدین خستگی نزد شاهت برم ز کردارها بی‌گناهت برم
وگر جنگ جویی تو اندرز کن یکی را نگهبان این مرز کن
گناهی که کردی ز یزدان بخواه سزد گر به پوزش ببخشد گناه
مگر دادگر باشدت رهنمای چو بیرون شوی زین سپنجی سرای
چنین گفت رستم که بیگاه شد ز رزم و ز بد دست کوتاه شد
شب تیره هرگز که جوید نبرد؟ تو اکنون بدین رامشی بازگرد
من اکنون چنین سوی ایوان شوم بیاسایم و یک زمان بغنوم
ببندم همه خستگیهای خویش بخوانم کسی را که دارم به پیش
زواره فرامرز و دستان سام کسی را ز خویشان که دارند نام
بسازم کنون هرچ فرمان تست همه راستی زیر پیمان تست
بدو گفت رویین تن اسفندیار که ای برمنش پیر ناسازگار
تو مردی بزرگی و زور آزمای بسی چاره دانی و نیرنگ و رای
بدیدم همه فر و زیب ترا نخواهم که بینم نشیب ترا
به جان امشبی دادمت زینهار به ایوان رسی کام کژی مخار
سخن هرچ پذرفتی آن را بکن ازین پس مپیمای با من سخن
بدو گفت رستم که ایدون کنم چو بر خستگیها بر افسون کنم
سخنان استاد توس روشن و واضح هستند. پیش از اینکه داستان به آنجا برسد که اسفندیار به رستم امان دهد، رستم زواره و فرامرز را به سوی زال فرستاده بود تا راه چاره بجوید و زمانی که مرد جنگی خسته و زخمی و از روی ناچاری و اجبار آمدن شب را بهانه کرد تا میدان را مردانه و نه از راه فرار ترک کند، اسفندیار روئین تن هم این مردانگی را بخرج داد که آنرا از رستم که ایران به او وامدار بود، دریغ ننماید اما با وجود این به او نیز گفت که به نیرنگ دست نیاور و رستم پاسخ داد ایدون کنم (چنین کنم) زمانیکه بر زخمهای خویش (خستگیها) جادو (افسون) کنم. به این بخش دوباره باز خواهم گشت ولی نخست با ادامه گفته های مغرورانه اسفندیار داستان را دنبال می کنم:
چو برگشت از رستم اسفندیار نگه کرد تا چون رود نامدار
چو بگذشت مانند کشتی به رود همی داد تن را ز یزدان درود
همی گفت کای داور داد و پاک گر از خستگیها شوم من هلاک
که خواهد ز گردنکشان کین من؟ که گیرد دل و راه و آیین من؟
چو اسفندیار از پسش بنگرید بران روی رودش به خشکی بدید
همی گفت کین را مخوانید مرد یکی ژنده پیلست با دار و برد
در حالیکه رستم از داور داد پاک می پرسید که اگر در این نبرد کشته شود چه کسی کین او را خواهد گرفت، اسفندیار به او نگاه می کرد و می گفت او را مرد نخوانید. پیرمردی است با دار و برد. اسفندیار در دنباله گفته های خویش چنین ادامه می دهد:
برآنم که چون او به ایوان رسد روانش ز ایوان به کیوان رسد
باری رستم چون به نزد زال می رسد و زال زخم های او را می بیند، در میابد که از عهده تیمار آنها برنخواهد آمد و به رستم می گوید تنها چاره ای که برای درمان تو میدانم آوردن سیمرغ است:
بدو گفت زال ای پسر گوش دار سخن چون به یاد آوری هوش دار
همه کارهای جهان را در است مگر مرگ کانرا دری دیگر است
یکی چاره دانم من این را گزین که سیمرغ را یار خوانم برین
گر او باشدم زین سخن رهنمای بماند به ما کشور و بوم و جای
از اینرو پر سیمرغی که نزد او بود آتش می زند تا سیمرغ برای کمک کردن به آنها بیاید. استاد خالقی مطلق به این موضوع اشاره کردند و درست هم اشاره کردند. زال اینجا از جادوی سیمرغ برای درمان رستم و رخش سود می برد.
این همان افسونی بود که رستم به اسفندیار گفته بود برای زخمهای خود می کند و دروغ هم نگفته بود. چیزی که گفته بود، کرد. « چو بر خستگیها بر افسون کنم». بنابراین نیرنگی در کار نبوده که رستم بخواهد آنرا پنهان کند.
بیان اینکه این بکار بستن جادوی تعادل قوا را میان رستم و اسفندیار بهم زد را از سوی استاد درست نمی دانم. هر چه نباشد خود اسفندیار روئین تن بود و روئین تن بودن نیز بکار بردن جادوی است.
جالب تر از همه آنکه روئین تن شدن اسفندیار در شاهنامه نیز بوسیله همزاد سیمرغ در هفت خوان اسفندیار رخ داد. همزاد سیمرغ در خوان پنجم از بالای کوه اسفندیار و لشکرش را می بیند که به سوی او می آیند و برای دفاع از حریم خویش به نبرد او می آید. اسفندیار در صندوقی آراسته به نیزه و شمشیر تیز به پیش می رود. همزاد سیمرغ در نبرد با او نخست زخمی و سپس کشته می شود و خون او بر روی اسفندیار می ریزد و او را روئین تن می سازد. این یکی دیگر از اشارات بسیار زیبا و پنهان سخنگوی توس برای نشان دادن دو جبهه در دو سمت می باشد. سیمرغ برای رستم این راز را این گونه آشکار می سازد که نخست از او می پرسد چرا به جنگ اسفندیار رفته:
بدو گفت مرغ ای گو پیلتن تویی نامبردار هر انجمن
چرا رزم جستی ز اسفندیار؟ که او هست رویین‌تن و نامدار
بدو گفت رستم گر او را ز بند نبودی، دل من نگشتی نژند
مرا کشتن آسان‌تر آید ز ننگ وگر بازمانم به جایی ز جنگ
چنین داد پاسخ کز اسفندیار اگر سر بجا آوری نیست عار
که اندر زمانه چنویی نخاست بدو دارد ایران همی پشت راست
بپرهیزی از وی، نباشد شگفت مرا از خود اندازه باید گرفت
که آن جفت من مرغ با دستگاه به دستان و شمشیر کردش تباه
اگر با من اکنون تو پیمان کنی سر از جنگ جستن پشمان کنی
نجویی فزونی به اسفندیار گه کوشش و جستن کارزار
ور ایدونک او را بیامد زمان نیندیشی از پوزش بی‌گمان
پس‌انگه یکی چاره سازم ترا به خورشید سر برفرازم ترا
رستم با سیمرغ پیمان می بندد که جنگ خواه نباشد و کوشش نماید که اسفندیار نیز از جنگ کردن دوری گزیند. در اینجا به این نکته نیز اشاره نمایم که جادوی که رستم در دست داشت (تیر گز) تنها یکبار فرصت و مجال استفاده کردن را داشت در حالیکه جادوی اسفندیار (روئین تنی او) بجز از چشمانش همه پیکر او را از صدمه دیدن در امان می داشت. از اینرو می توان گفت که جادوهای این دو نیز با هم برابر نبودند.
نبرد دو پهلوان ادامه میابند و اسفندیار بدست رستم کشته می شود. در شاهنامه این داستان بسیار زیبا آمده است و من از آوردن بخشهای دیگری از آن حذر می دارم بجز دو بخش کوچک دیگر پس از تیر خوردن بر چشم اسفندیار که در آنها یکبار پشوتن و یکبار دیگر یل اسفندیار اشاره به این می کنند که اسفندیار در پی دست یافتن برای تاج کشته شده است.
پشوتن پس از تیر خوردن اسفندیار به بالای سر او می رود و می گوید:
که کند این چنین کوه جنگی ز جای ؟ که افگند شیر ژیان را ز پای؟
که کند این پسندیده دندان پیل؟ که آگند با موج دریای نیل؟
چه آمد برین تخمه از چشم بد؟ که بر بدکنش بی‌گمان بد رسد
کجا شد به رزم اندرون ساز تو؟ کجا شد به بزم آن خوش آواز تو؟
کجا شد دل و هوش و آیین تو؟ توانایی و اختر و دین تو
چو کردی جهان را ز بدخواه پاک نیامدت از پیل وز شیر باک
کنون آمدت سودمندی به کار که در خاک بیند ترا روزگار
که نفرین برین تاج و این تخت باد بدین کوشش بیش و این بخت باد
در این داستان آخرین بار خود اسفندیار اندکی پیش از مرگ باز به سبب اصلی جنگ بودن تاج اشاره می کند:
چنین گفت با رستم اسفندیار که از تو ندیدم بد روزگار
زمانه چنین بود و بود آنچ بود سخن هرچ گویم بباید شنود
بهانه تو بودی، پدر بد زمان نه رستم نه سیمرغ و تیر و کمان
مرا گفت رو سیستان را بسوز نخواهم کزین پس بود نیمروز
بکوشید تا لشکر و تاج و گنج بدو ماند و من بمانم به رنج
اشارات و عباراتی که فردوسی در بازگویی این داستان به کار برده است روشن و واضح هستند.
استاد خالقی مطلق میگوید:
"بنابراين مسأله تاج و تخت نيست و وقتي رستم به او ميگويد كه تو را به طمع تاج و تخت به جنگ من فرستادند در جواب ميگويد كه در دين و آيين و من نيست «كه ايرانيان را به كشتن دهم/ خود اندر جهان تاج بر سر نهم» اين از بيتهايي است كه مو را برتن دشنه ميكند. اسفنديار ميگويد من كسي نيستم كه كه ايرانيان را به كشتن بدهم كه خودم پادشاه بشوم و مساله من, تاج و تخت نيست. البته رستم هم حق دارد كه دستش را به بند ندهد ولي پهلوانانه نميجنگد. اگر اسفنديار را به زور خودش و نه به نيرنگ كشته بود, تفاوت داشت."
ما مشاهده کردیم که مسئله اسفندیار تاج و تخت بوده و اینرا بدفعات و گوناگون کسان زیادی گفته اند و افزون بر آن اسفندیار به نیرنگ هم کشته نشد. زیرا رستم همانطور که با سیمرغ پیمان کرده بود پیش از کشتن اسفندیار بسیار کوشید تا او را از جنگ باز دارد و حتی به او گفت حاضر است ننگ پوزش گناه نکرده را متقبل شود تا او سر از کارزار بدار:
چنین گفت رستم به اسفندیار که ای سیر ناگشته از کارزار
بترس از جهاندار یزدان پاک خرد را مکن با دل اندر مغاک
من امروز نز بهر جنگ آمدم پی پوزش و نام و ننگ آمدم
تو با من به بیداد کوشی همی دو چشم خرد را بپوشی همی
به خورشید و ماه و به استا و زند که دل را نرانی به راه گزند
نگیری به یاد آن سخنها که رفت وگر پوست بر تن کسی را بکفت
بیابی ببینی یکی خان من روندست کام تو بر جان من
گشایم در گنج دیرینه باز کجا گرد کردم به سال دراز
کنم بار بر بارگیهای خویش به گنجور ده تا براند ز پیش
برابر همی با تو آیم به راه کنم هرچ فرمان دهی پیش شاه
اگر کشتنیم او کشد شایدم همان نیز اگر بند فرمایدم
همی چاره جویم که تا روزگار ترا سیر گرداند از کارزار
می توان گفت که اسفندیار بگونه ای به جادو کشته شد ولی همزمان نیز از یاد نمی بریم که اسفندیار خود نیز با روئین تن بودنش در جنگها به جادو متوسل شده بود. غره به روئین تن بودن خود یکی از دلایلی بود که اسفندیار را از دیدن حقایق باز می داشت. او زمانی حقایق را دید که دیده اش دیگر نمی دید. فراموش نمی کنیم زمانی که اسفندیار برای رهایی خواهرانش رو به سوی توران نهاد، دوازده هزار سرباز باخود برد. آن زمان اسفندیار هنوز روئین تن نشده بود. اکنون که خیالش از این بابت راحت شده بود، لاف می زند که برای رسیدن به تخت و تاج نمی خواهد جان ایرانیان را به خطر اندازد.
این گفته استاد به این صورت برای من کاملا نامفهوم و نا درست است زیرا دیدیم که در شاهنامه از قول خود اسفندیار، پدرش، مادرش و برادرش بگونه روشن گفته شده که سبب این جنگ میل اسفندیار به تاج بوده و خود رستم هم افزون بر آن به شاهزاده یل اسفندیار اینرا گوشزد کرده بود و این نه حدیثی بود که پنهان مانده باشد. مسئله اسفندیار دقیقا بدست آوردن تاج و تخت بود. این تخم لق را هم خود گشتاسپ در دهان او شکسته بود.
اسفندیار برای رهایی از سرزنش دیگران، پیوسته فرمان شاه را بهانه می آورد. گشتاسپ در شاهنامه و اسفندیار در شاهنامه هر دو خواهان تاج بودند. گشتاسپ برای از دست ندادنش خطرناک بودن رستم را بهانه می آورد (هیچ نگاهی هم به گذشته و کارهای رستم نمی انداخت) و اسفندیار برای بدست آوردن تاج فرمان شاه را.
اشکالی که در این گونه مصاحبه ها وجود دارد اینستکه در برخی از آنها شخص مصاحبه شونده تنها فرصت پرداختن جزئی به موضوعات را دارد و این گاهی می تواند سوءتفاهم ایجاد نماید. بی شک استاد خالقی مطلق توضیحات بیشتری در این زمینه بیان خواهند داشت که مشکل گشا خواهند بود. از آنجا که این مصاحبه مربوط به 15 سال پیش است، امکان اینکه توضیحاتی در این زمینه از سوی استاد خالقی مطلق داده شده باشد نیز وجود دارد. تنها من از آن آگاه نیستم.
پایان
