پیشرفتی در رمزگشایی خط فراموش ‌شده‌ی ظفاری

 

خطوطی یافت‌ شده در غارها به قوم ناپدید شده‌ عاد  که در قرآن از آنها یاد شده است، نسبت داده می‌شوند.  این نخستین بار پس از پیدا شدن آنهاست که این خطوط خوانده می شوند.

رمزگشایی متون باستانی توسط پیشگامانی مانند ژان فرانسوا شامپولیون، گنجینه‌ای بزرگ از اطلاعات را در مورد فرهنگ‌ های از دست رفته را در دسترس علم قرار داد.  با این حال، با وجود پیشرفت مداوم در رمزگشایی خطوط منقرض شده، بسیاری از سیستم‌های نوشتاری همچنان ناخوانده باقی مانده اند.

در شمار یکی از رایج‌ ترین فهرست‌های خطوط اسرار آمیزی که همچنان در برابر تمام تلاش‌ها برای رمزگشایی مقاومت می‌کنند، یکی از آنها بسیار پیچیده است.

کسانی که پیاده به راه افتاده و در بستر رودخانه‌های خشک‌ شده‌ی استان ظفار در جنوب عمان کاوش می‌کنند، ممکن است نمادهای شگفت انگیزی را بر روی دیوارهای غارهای آنجا پیدا کنند. این نمادها یادآور نگاره ‌های غارها دوران سنگی هستند، اما با قدمت ۲۴۰۰ سال، به طور قابل توجهی جوان ترند. نمونه های این خطوط را می توان همچنین می‌توان بر روی بناهای سنگی مخروبه  در بیابانهای اطراف نیز یافت. آنها نخستین بار در اوایل سال ۱۹۰۰ توسط باستان‌شناسان بریتانیایی کشف شدند که در کتابی درباره شبه ‌جزیره عربستان به آنها اشاره کردند.  این نمادها به وضوح با خط عربی متفاوت بودند و آن زمان برای پژوهشگران ناخوانا باقی  ماندند.  سی سال پس از آن، برترام توماس، یک ماجراجوی بریتانیایی که نخستین غربی بود که از صحرای عربستان عبور کرد، به آنها اشاره کرد. پس از آن دوباره نمادها به خاموشی و فراموشی سپرده شدند.

مردمان افسانه‌ای

تا به امروز، اطلاعات کمی در مورد خطی که اکنون به نام ظفاری شناخته می‌شود، بدست آمده است. در عوض آن افسانه‌های زیادی در مورد این قوم گفته شده اند.  برخی گمان می‌کردند که این‌ها کتیبه‌های قوم عاد، قوم عرب منقرض شده‌ای که در قرآن از آن‌ها یاد شده است، بوده‌اند.

در دهه 90 سده گذشته پژوهشگران خط عمانی و بریتانیایی آزمایش های هدفمندی برای مستند سازی جامع کتیبه‌ها انجام  دادند. آن‌ها پی بردند که این کتیبه‌ها از دو خط مختلف تشکیل شده‌اند که متعاقباً خط ۱ و خط ۲ نامیده شدند. با این حال، آن‌ها نیز قادر به رمزگشایی آن‌ خط ها نبودند.

به تازه گی احمد الجلاد پژوهشگر ومتخصص امور خطی فرهنگ های حوزه عربی پیش از اسلام از دانشگاه اوهایو در گزارش جدید که در   Jaarbericht Ex Oriente Lux  به چاپ رسیده است، از کشفی خبر می دهد که استاد راهنمایش مایکل مک ‌دونالد از دانشگاه آکسفورد آن را در پورتال علمی مجله Science به عنوان یک «پیشرفت بزرگ» توصیف می‌کند.

یک رشته نشانه ‌های افشاگر

ساده‌ترین راه برای رمزگشایی یک خط ناشناخته، از راه مقایسه خطوط در کتیبه‌های چندزبانه است، مشابه سنگ روزتا که نقطه عطفی در هیروگلیف مصری بود. چنین کتیبه‌ای اما در اینجا وجود نداشت.

راه دیگر برای پی بردن به رمز این خطوط حدس زدن محتوای متون خاص در آنهاست، به همانگونه که این کار در رمزگشایی خط میخی بین النهرین با موفقیت انجام شد. در آن زمان در خط میخی، بخش‌های تکراری متن بودند که سرنخی برای فهرست پادشاهان ارائه می‌دادند.

در مورد الجلاد، متن کوتاه‌تری از خط ظفاری بود که توجه او را جلب کرد. او کشف کرد که یک کتیبه خاص در غاری در ظفار از ۲۶ نماد غیر تکراری تشکیل شده است. اینکه آیا این 26 نماد با الفبا سر و کار دارند هنوز روشن نشده بود. او ولی کتیبه دیگری را با همان نمادها پیدا کرد و در فروردین امسال کتیبه سومی که بسیار مشابه آن دو کتیبه دیگر بود، پیدا شد و مشخص شد که این 26 نماد حروف الفبا هستند.

خوانش نمادهای ناشناس

الجلاد متوجه شد که این الفبا می‌تواند راهی برای شناسایی زبان نهفته در پشت خط ظفار، که هنوز ناشناخته بود، در پیش پای او قرار دهد. او این الفبا را با سیستم‌های نوشتاری یمن و شمال عربستان مقایسه کرد. این الفباها با حروف  ه، ی، ح و م آغاز می شوند. الجلاد فرض کرد که ترتیب حروف در خط ظفار ممکن است با آنها یکسان باشد و شروع کرد به اختصاص دادن آهنگ به نمادهای ناشناخته یافته شده و بدرستی بدینگونه نیز از دل این نمادهای ناشناخته حروف و واژه ها پدیدار گشتند. با این حال، این واژه ها عربی نبودند، بلکه گونه‌ای کهن از زبان‌های رایج باستانی در عمان در دوران پیش از اسلام بودند که برخی از آنها هنوز هم صحبت می‌شوند.

بینش‌های جدید

این امر اکنون منبع جدیدی از اطلاعات در مورد گذشته منطقه را گشوده است و بینش‌های جدید ارزشمندی نیز پدیدار شده اند.  به عنوان مثال، مشخص بود که در نام شهر بندری باستانی سومهورام (امروز بندر خور روری نامیده می شود و در کنار اقیانوس هند قرار دارد) در عمان نام شخصی یا چیزی بنام سومهو نهفته است. با این حال، تعیین اینکه سومهو واقعاً چه کسی بوده، امکان‌پذیر نبوده است. یکی از کتیبه‌هایی که توسط الجلاد رمزگشایی شده است، برای نخستین بار این موضوع را روشن می‌کند. در این کتیبه آمده است: "دست سومهو بر سر او باد."  الجلاد می‌گوید این امر روشن می‌کند که سومهو خدایی است که شهر به نام او نامگذاری شده بود.

مایکل مک ‌دونالد انگیزه مهم دیگری برای پژوهش های بیشتر در مورد تاریخ پیش از اسلام منطقه می بیند. مک‌ دونالد می‌گوید: به نظر می‌رسد حروف ظفاری "به خطوط باستانی شمال عربستان نزدیک ‌تر از خطوط باستانی جنوب عربستان هستند."  او این را سرنخ مهمی برای چگونگی گسترش سیستم‌های نوشتاری در منطقه عربستان می‌داند.

اینکه چرا هزاران سال پیش کسی الفبا را روی دیوارهای غار می‌نوشت، هنوز مشخص نیست. الجلاد در مصاحبه با ساینس می‌گوید: «ممکن است که آنها به عنوان تمرین‌های یاد گیری نوشته شده باشند». جالب است که نمادها گاهی در گروه‌های مساوی گروه‌ بندی می شدند. این پژوهشگر این احتمال را مطرح می‌کند که نوعی آهنگ - حروف وجود داشته که به یادگیری الفبا کمک می‌کرده است. اما این نیز باید فعلا مانند بسیاری از موارد دیگر پیرامون خط باستانی ظفار، در اندازه حدس و گمان باقی بماند.